Efendiler. 3' üncü Kolordu'dan, bu münasebetle Refet
ve S a lâhattin Bey'lerden yeniden söz etmek gerekiyor. İlgisi şudur
:
İngilizler Sivas'a bir tabur gönderecekleri söylentisini yaydılar.
Her ihtimale karşı Sivas'a gelen çeşitli yönlerde askerî tedbirler
aldırmak ge rekmişti. Bu münasebetle Amasya'da bulunan 5' inci Tümen
Komutanlı ğı'na 18 Temmuz 1919 tarihinde verdiğim bir emir metninde,
daha o sı rada Amasya'da bulunan R e f e t B e y 'e ait de şu cümleler
vardı : Durum hakkında R e f e t B e y 'in önemle dikkati çekildi.
Belki R e f e t B e y böyle bir durumu dikkate alarak şimdilik Amasya'da
kalma yı da tercih eder.
5' inci Tümen Komutanı'nın 19 Temmuz 1919'da verdiği cevapta dikkate
değer şu cümleler yer alıyor du :
"S e l â h a t t i n B e y halen Samsun'dadır. Şimdiye kadar
kendi si ile temas edemediğim gibi hiçbir ciddî ve önemli haberleşme
de ya pılmamış olduğundan, adı geçen komutanın düşünce ve inancının
ne merkezde olduğunu bilemiyorum."
Ankara R e f e t B e y gerektiğinde İngilizlere karşı koyacak ka
dar cesaret gösteremeyeceğini hissettirmişti."
"R e f e t B e y 18 Temmuz 1919'da Sivas'a hareket etti"(Belge
: 35).
Bunun üzerine R e f e t B e y' e şu şifreyi verdirdim : Kişiye
özel 19.7.19l9 Sayı : 115
Amasya'da 5' inci Tümen Komutanlığına, Sivas'ta 3'üncü Ordu Sıhhiye
Müfettişi Albay İbrahim Tali Beyefendi'ye,
R e f e t B e y' edir S a 1 â h a t t i n B e y ' e telgrafımı verdiniz
mi? Bu arkadaşımızın kesin kanaatlarının mutlaka tespit edilmesi
ve kararsızlık yahut iki taraflı idare gibi felâket doğuracak bir
duruma hiç bir şekilde tahammül ve rıza gösterilmemesi bir vatan
görevi olduğundan, bu hususta evet veya hayır şeklinde kendisinden
söz alınması ve ona göre bir karar verilmesi zarurîdir. Sizin bıraktığınız
noktadan başlamak kendileri için en uygun programdır, Şimdiye ka
dar hemen bir hafta geçtiği halde hiç bir kesin bilgi alınamaması,
İstanbul'dan ge len bir haberde kendisi hakkında sağlam bir kanaat
gösterilmemesi ve hareketin den önce Sa d ı k B e y ' le gizli bir
görüşme yaptığından ve dostluğundan söz edilerek şikâyet edilmesi
bu telgrafımın yazılmasına yol açmıştır. Bu durumu ve sonuçlannı
özellikle sizin takdir etmeniz ve çözmeniz gerekir. Zira, herhangi
biz halk topluluğunda söyleyeceği yanlış ve millî gayeye aykırı
bir tek sözün bile ya ratacağı tepkiyi ve bunun duracağı durumu
şimdiden düşünmek yeterlidir (Mus tafa Kemal).
3' üncü Ordu Müfettişliği Kurmay Başkanı Albay Kâzım
Yalnız bu telgrafımıza değil, çok şeye cevap olan R e f e t B e
y 'in şu telgrafını olduğu gibi bilginize sunacağım :
Güvenlikle ilgili ve çok ivedi l828 Sivas, 22.7.1919
Erzurum'da 3' üncü Ordu Müfettişliği Vekili Kâzım Karabekir Paşa
Hazretleri'ne
1-M u s t a f a K e m a l P a ş a Hazretleri'ne: Telgra fınızı S
a l â h a t t i n B e y 'den ayrıldıktan sonra aldığım için kendisine
veremedim. S a l a h a t t i n B e y' i herkes gibi siz de çok iyi
tanırsınız. Kararsız tabiatlı bir zattır. Bu bölgede on günden fazla
kalmamak niyetiyle gelmiş. Az kalsın, komutayı almadan geri kaçacaktı.
Kendisine güven duygusu vererek ve inandırarak vatanî görevini hatırlattım.
Memleketini herhalde sever. Ancak, vakitsiz iş görmeye gelemez.
Aşağı yukarı R e ş i t P a ş a' dan biraz daha iyi. 13' üncü Kolordu'dan
geçen silahlardan haberi olduğu gibi, bu işi hallet mek üzere İstanbul'da
da çalışmış ve başarılı olmuş. Buraya, C e v a t P a ş a tarafından
seçilerek gönderilmiş. Bu bakımdan gayeye zararlı olamaz ve hiçbir
halk topluluğunda gayeye aykırı tek bir söz söylemez. Aksine, millî
gayeye uygun olarak fakat sessiz bir şekilde çalışacağına söz verdi.
S a d ı k B e y ' le ilişkisi hakkında verilen bilgilere inanmıyorum.
Zaten aldığımız haberi iyice kontrol et meden ve belirli bir program
yapmadan çalışmak, kuvvetlerin kaybına yol açı yor. Doğu'nun durumu
hakkında bana verdiğiniz bilgilerde, aldığınız abartılmış haberlere
kapılmamış olsaydınız, belki de ben durumu daha iyi idare eder ve
ko mutayı terke mecbur kalmazdım. Tek başına karar verecek insanların,
gerçek durumu bilmeleri gereğini siz de takdir buyurursunuz. O halde,
S a l â h a t t i n B e y' i boşu boşuna ürkütmek ve hayır dedirtmekle
ne çıkacak? Zaten o kaç maya hazır. Yerine acaba kim gelecek? Emirlerinizin
kısa ve açık olmasını rica ederim. S â l a h a t t i n B e y ' le
ilgili telgrafınızı lûtfen bir daha okuyunuz. Fırtına ile başlayıp
sukûnetle biten bu telgraftan kesin olarak ne demek isten diğini
çıkaramadım. Bununla birlikte, birkaç güne kadar S a l â h a t t
i n B e y Samsun'dan dönüyor. Kendisiyle görüşeceğim: Şüphesiz kendisini
uygun bir tarzda ve amaca hizmet yolunda idare için gerekli tedbirleri
alıyorum.
2 - Samsun'a çıkarılan taburun, buradaki Hintli Müslümanları değiştir
mekle birlikte, asıl Sivas'ta bulunduğunuzu zannettikleri zatıâlilerine
karşı bir gözdağı vermek maksadıyla çıkarıldığını, İngilizlerle
temasımda anladım. Beni İstanbul'a gitmeye razı etmek için, Kavak'ta
bulunduğum zaman bir İngiliz bin başısı geldi. İngilizlere karşı
gösterdiğim direnmeyi fırsat bilerek fakat aslında zâtıâlîlerini
yıpratmak için beni görevden aldırdıklarını açıkça söyledi. Zâtıâlîlerinin
öteki dayanağı K â z ı m K a r a b e k i r P a ş a imiş. Bu bakımdan
K â z ı m P a ş a, ellerine, İngilizlerin ısrarına yol açacak bir
tutamak verme melidir. F e r i t P a ş a' nın, istifanız üzerine
K â z ı m P a ş a' yı komutan vekili olarak tayin etmesi, İstanbul'dakilerden
bir kısmının kötü bir niyeti olma dığını gösteriyor. Ancak, İngilizlerin
ısrarı karşısında bir şey yapamazlar. K â z ı m P a ş a'nın vekil
olarak tayini de S a l â h a t t i n B e y'in S a d ı k B e y hesabına
buraya gelmediğini gösterir.
3 - Benim İstanbul'a götürülmem için İngilizlerin İstanbul hükûmetine
baskı yapmaları pek muhtemeldir. Çünkü, benimle İngilizlerin arasında.
resmî bir ilişki var ( ! ). Bu baskı artarsa S a l â h a t t i n
B e y' i güç bir durumda bı rakmamak için izimi kaybettireceğim.
4 - H â m i t B e y' in değiştirileceği söylentisi daha gerçekleşmedi.
Onun, yerinde bırakılması için gerek S a l â h a t t in B e y ve
gerekse İngilizler İstanbul Hükûmeti'ne başvurdular. Bu zatın değiştirilmesi
teşebbüsü Dahiliye Nezareti ile kavga etmesinin sonucudur. S a l
â h a t t i n B e y ' in yerine, Konya'ya S e d a t B e y ' in geldiği
de doğru değildir, Her ne kadar H a m i t B e y' bütün komutanların
değiştirileceğini haber aldığını yazıyorsa da K â z ı m P a ş a'nın
vekil olarak tayini bunun aksini gösteriyor.
5 - Sivas Kongresi ile ilgili olarak Sadrazamlıktan doğruca illere
tebliğ olunan 20 Temmuz 1919 tarihli telgrafı gördünüz mü? Karahisar'daki
tümen ko mutanı bu kongreye temsilci seçilmesi için buralara bildiri
yayınlamış. Bu davra nış tarzını uygun buluyor musunuz? Almanya
ile yapılan barış anlaşması ve Doğu'daki sessizlik, durumun gelişmesini
beklerken bizim de ihtiyatlı bulunma mızı gerektirmiyor mu? Şahsım
için hiç bir endişem olmadığını artık anlamış. sınızdır (!). Yalnız,
kararsız ve programsız hareketlerle gayeyi çıkmaza sokaca ğız. Ya
ihtiyatlı olalım yahut da işi hemen açığa vuralım. Ne var ki, ikisinden
birini yapalım. Sivas Kongresi'nden bugün için bir fayda bekliyor
musunuz? Bugünkü duruma göre, bu kongrenin Sivas'ta ve açıktan açığa
yapılmasını teh likeli bulmuyor musunuz? Güney yönlerinden Sivas'a
gelecek bir darbe özellikle bu il halkının kansızlığı yüzünden Anadolu'yu
ikiye ayırır ve pek tehlikeli olur. Bunun için bu ilin son ana kadar
tarafsızmış gibi görünmesi son derece önemlidir. Bu kongrenin mutlaka
toplanması gerekiyorsa, aldığımız haberlere göre, temsilci ler de
gelebilecekler ise, acaba bunun Doğu'da başka bir yerde toplanması
daha uygun düşmez mi?
6 - Sivas ve Amasya şehirlerinin halkı pek bayağı; ilçelerde, köylerde
halk bunlara bakarak çok daha iyi. Bundan sonra, çalışmalarımı ona
göre ayarlaya cağım.
7 - İstanbul'dan aldığım haberde, buradaki Millî Mücadele'nin hiçbir
parti veyahut bir şahsın kendi özel emellerini gerçekleştirmek maksadına
dayanmayıp sırf milletin selâmet ve istiklâlini kurtarmak gayesine
dayandığı konusunda, zâtı âlîleri tarafından bir bildiri yayınlanarak
İngilizlerin yatıştırılması tavsiye olu nuyor. Buna gerek görüldüğü
takdirde, ben, bunun zâtıâlîniz tarafından bir bil diri şeklinde
değil, belki Erzurum Kongresi'nin kararlarına sokularak yayınlan
masının uygun olacağını zannediyorum.
8 - Ajanslar Meclis-i Meb'usan seçimlerinden bahsediyorlar. Bu
hususta ne düşünüyorsunuz? (Refet)
Bu telgrafa verdiğimiz cevabı da olduğu gibi aktarmakla yetineceğim:
Şifre Subay eliyle çekilmesi 23.7.1919 İvedi 171
Sivas'ta 3'üncü Kolordu Kurmay Başkanı Zeki Bey'e
Refet Beyefendi'ye:
1- S a l â h a t t in B e y hakkındaki telgrafı bir defa daha okumak
üzere aradım. Fakat, bulunamıyor. Hatırladığıma göre, bu zat için
söz konusu olan hususlar İstanbul'dan bildirilmişti. Her alınan
haberin doğruluğunu istenil diği gibi kontrol edebilmek nadiren
mümkündür. Doğu'nun durumu hakkında aldığımız bilgiler, abartmadan
uzak olmamakla birlikte, bize yanlış bir adım at tırmış değildir,
kanısındayım. Mukadderatımızda, yalnız Doğu'daki olayların ge lişmesine
bağlı kalınmakla yetinilmiş değildir. Millî teşkilâtı genişlik ve
canlılık kazandırarak kökleştirmek, kongrelerle millî dâvâyı benimsetmek,
ordunun millî teşkilâta destek ve yardımını sağlamak, millî dâvânın
kaybına meydan vermemek için, komuta ve silâh meseleleri ile gereken
kesin kararı verme hususlarında, şim diye kadar yapıldığından başka
türlü ve daha ihtiyatlı davranmak, acaba bugünkü verimli sonucu
sağlayabilir miydi? Her halde şimdiki durum, herkesi sevindire cek
derecededir.
2 - K â z ı m P a ş a'nın komutan vekilliğine tayini pek yerinde
ol muştur. Ellerine İngilizlerin ısrarına yol açacak görünürde bir
sebep vermemeye çalışıyor. Ancak, silâh konusunda ve Trabzon'a asker
çıkarılmasını önleme husu sunda hoşgörülü davranamayacağımız aşikardır.
Halbuki, ileri sürülen bu sebep ler İngilizlerin hiç de hoşuna gitmeyecektir.
3 - İngilizler, benim İstanbul'a götürülmem için pek çok ısrar
ettiler ve hükûmete ağır baskı yaptılar. Hükûmet ve Padişah ile
makine başında günlerce devam eden görüşmeler sırasında bu nokta
açıkça bildirildi. Bu konuşmaların metinleri, görüştüğümüzde sizin
tarafınızdan da görülecektir. Yalnız şu var ki, meslekten ayrılınca
ısrar son buldu. Bu bakımdan sizin için de istifadan sonra büyük
bir ısrar olacağını sanmıyorum. Bununla birlikte ve aksi halde,
izinizi kaybettirmektense, S a l â h a t t i n B e y 'in güç duruma
girmesini tercih ederim, Burada H â l i t B e y hakkında, hükûmet
ve İngilizler K â z ı m P a ş a ' ya çok ısrar ettiler. K â z ı
m P a ş a bir şey yapılamayacağını söyle mekte direndiği içindir
ki, bugün H â l i t B e y, resmen olmasa bile, yine tü meninin başında
bulunuyor.
4 - H â m i t B e y, son telgrafıyla hepimizden daha çabuk hareket
etme isteğini gösteriyor. Şimdilik yumuşatıldı.
5 - Sivas Kongresi ile ilgili telgrafı henüz görmedim. Gerçekten
de bazı yerlerde olumlu bazı yerlerde olumsuz yönde aşırılıklar
görülüyor. Şüphesiz du ruma göre ve verimli hareketlerde bulunabilecek
şekilde ihtiyatlı davranma taraf lısıyım. Herkesi ilgilendiren bu
açık ve kesin program, bugün toplanmaya başla yan Erzurum Kongresi
görüşmelerinden çıkacaktır.
Sivas Kongresi'nden pek çok yarar beklerim. Bugün değil, Sivas
Kongresi ilk defa söz konusu edildiği gün bile, her yönden ve özellikle
güneyden bir darbe gelebileceğini büyük bir ihtimal dahilinde gördüğümü
ve bundan dolayı da sa vunma tedbirleri alınması için ricada bulunduğunu
hatırlarsınız. Bununla bir likte, Erzurum Kongresi toplandıktan
sonra, Sivas'a gelecek temsilcilerin sayısına ve Erzurum Kongresi'nin
yapacağı etkilerden doğacak duruma göre daha pratik ve güvenilir
bir şekil de düşünülür.
6 - Siz kardeşimin, çalışmaları düzenleme konusundaki düşüncesi
pek ye rindedir. Ancak, şehirlileri de millî duygu ve etki altında
tutmaktan uzak kalınmayacağını ümit ederim.
7- Milli Mücadele'nin gaye ve hedefi kongre tarafından yayınlanacak
bildi rilerle tasavvur buyurduğunuz şekilde duyurulacaktır.
8 - Meclis-i Mebusan toplanmalıdır. Fakat İstanbul'da değil, Anadolu'da.
Bu konu kongrede görüşüldükten sonra teşebbüse geçilecektir. Hepimiz
gözleri nizden öperiz kardeşim. (Mustafa Kemal)
3' üncü Ordu Müfettişliği Kurmay Başkanı Albay Kazım
|